V. Tiến hành điều tra sơ khởi về cái chết của Thầy Giảng Anrê Phú Yên, tháng 12 năm 1644, tại Thành phố Macau
10. Biên Bản Nhân Chứng Thứ Bảy về Cái Chết Của Thầy Giảng Anrê Phú Yên: Anrê Dias và Lourenco Dias
NHÂN CHỨNG THỨ 10: Anrê Dias
Ngày 9 tháng Giêng năm 1645 anh Anrê Dias, sinh quán trong thành phố này, làm nghề bảo vệ và chuyên viên phẫu thuật (tiếng Bồ Đào Nha: cirurgião, tiếng Pháp: chirurgien) và ba nhân chứng 11, 12, 13 được thầy Manoel de Figueiredo chỉ định và được triệu tập. Anh 38 tuổi. Anh “không quen biết thầy Anrê trực tiếp, nhưng nhân chứng đã nghe công chúng nói rằng đó là một Kitô hữu đã được rửa tội, là con trai của bà mẹ Kitô hữu.” Theo sự tìm hiểu riêng về lý do thầy Anrê bị bắt và hành hình là: “theo chỗ riêng anh biết thì quan lớn đã đến đi ngang qua sông gần Hội An, và nhìn thấy một số người bước ra từ ngôi nhà vốn dùng làm nhà thờ, ông hỏi những người đó là ai và từ đâu họ đến đó; những người của ông trả lời rằng họ đi ra từ nhà thờ của người Kitô hữu, và ngôi nhà đó dùng làm nhà thờ, quan liền ra lệnh cho một vài tên lính và tay sai đi bắt và giam tù những ai đang ở trong ngôi nhà đó; một vị quan đến từ Triều đình với mệnh lệnh của nhà vua đã tuyên án tử cho thầy Anrê ở Kẻ Chàm.” Như vậy xem ra là quan vô tình đi qua đó và sau đó ra lệnh bắt. Trong các bản tường thuật khác thì lệnh bắt nguồn từ Chúa Nguyễn Phúc Lan, thông qua Ông Nghè Bộ và mục đích ban đầu là bắt cho được thầy Y Nhã ở nhà cha Đắc Lộ và ông Anrê già Kẻ Chàm mà thôi. Dưới cái nhìn chuyên nghiệp của phẫu thuật gia, anh cho biết những chi tiết quan trọng về việc khâm liệm, trong đó có việc ướp xác và khâu vá thân thể tan nát của thầy khu vực ngực, đầu, bụng. Qua lời khai của anh chúng ta biết được xác được giải phẫu loại bỏ nội tạng để ướp hương liệu, theo dự đoán đó là trầm hương, hương liệu đặc sản của xứ Đàng Trong mà mọi thương gia thời kỳ đó đều biết rõ. Có lẽ vì thế mà thầy Antonio Torres, trong bài thơ ca ngợi thầy giảng Anrê đã ca tụng núi rừng Đàng Trong với cây trầm hương hảo hạng.
O montes altos de Ran ran.
Guardei a escondei.
Em vossasbrenhas; e espessos matos;
A vossas preeciosza, echeiroza CALAMBA.
Phỏng dịch :
Hỡi cao sơn Ranran.
Hãy gìn, hãy dấu giữa rừng sâu.
Thâm u lá rậm, gỗ trầm hương quý ngạt ngào.
Cây trầm hương quý giá ấy chính là Á thánh Anrê “hương thơm vô địch, quý yêu dưới mắt Đức Chúa Trời’’ (Semcomparacao alguma. Mais cheirosa, e precooza diante de Deos).
Văn tế Á thánh An rê Phú Yên. Đền thánh Phước Kiều, Điện Bàn 26 tháng 7 năm 2009
Anrê Dias lo việc khâm liệm nên anh biết rõ cha Alexandre de Rhodes vẫn giữ thủ cấp bên mình, phần anh cũng giữ vài kỷ vật “chính nhân chứng cũng có vài sợi tóc của thầy Anrê tử đạo, và một vài hột của chuỗi Mân côi và con dao mà nhân chứng đã dùng để xẻ thi thể vị tử đạo để ướp xác. Và chính nhân chứng biết chắc chắn rằng thi thể của thầy được đặt ở Học viện của thành phố này; và cái đầu thì để lại Nam Việt do cha Alexandre Rhodes giữ.”
Ngày chín tháng Giêng năm 1645, tại thành phố mang Danh Thiên Chúa của Trung Hoa, tại chỗ đã được chỉ định trong nhiệm sở của Đức Cha Tổng quyền Manoel Fernandes, phụ tá đặc quyền nhà thờ chính toà Goa, anh Anrê Dias, sinh quán trong thành phố này, làm nghề bảo vệ và chuyên viên phẫu thuật, là nhân chứng được thầy Manoel de Figueiredo chỉ định và được triệu tập bởi thư tín viên Antonio Rangel, là con của Belchior Dias và bà Anna Dias, anh khai mình khoảng 38 tuổi. Cha tổng quyền cho anh thề trên Sách Phúc Âm, tay phải đặt trên Sách Phúc Âm anh thề nói sự thật theo những gì anh biết và những điều anh được yêu cầu. Trả lời câu hỏi năm này có xưng tội không và mấy lần, anh khai đã xưng tội ba hay bốn lần gì đó ở Nam Việt với cha Alexandre Rhodes, và tại thành này với một tu sĩ Dòng Tên, và anh đã lãnh nhận Thánh Thể từ tay của cha sở giáo xứ để thực hiện bổn phận mùa Phục Sinh. Và câu hỏi có bao giờ anh bị dứt phép thông công không, anh trả lời rằng nhờ lòng thương xót của Thiên Chúa, anh chưa bao giờ bị dứt phép thông công. Với lời cảnh cáo phải nói sự thật theo những gì anh biết và người ta chất vấn, và phải suy xét kỹ lưỡng kẻo thề gian là một tội rất nặng, anh tuyên bố anh có biết điều đó, và anh biết rất rõ rằng thề gian là một tội trọng.
Sau đó anh được chất vấn câu thứ nhất.
Nhân chứng trả lời rằng không quen biết thầy Anrê trực tiếp, nhưng nhân chứng đã nghe công chúng nói rằng đó là một Kitô hữu đã được rửa tội, là con trai của bà mẹ Kitô hữu, và thầy phục vụ cha Alexandre Rhodes trong dân Kitô giáo mà ngài đảm nhiệm tại vương quốc Nam Việt này. Và thầy bị toà án của nước này bắt giữ tại Hội An, và sau đó được giải về Kẻ Chàm, ở đó thầy bị những viên quan và toà án xứ này hành quyết vì lý do là người Kitô hữu.
Ghe vùng Thanh Chiêm. Phải chăng đây là lorcha mà nhân chứng 11 nói tới.
Anh : Trường Thăng
Câu hỏi thứ hai:
Nhân chứng trả lời rằng theo chỗ riêng anh biết thì quan lớn đã đến đi ngang qua sông gần Hội An, và nhìn thấy một số người bước ra từ ngôi nhà vốn dùng làm nhà thờ, ông hỏi những người đó là ai và từ đâu họ đến đó; những người của ông trả lời rằng họ đi ra từ nhà thờ của người Kitô hữu, và ngôi nhà đó dùng làm nhà thờ, quan liền ra lệnh cho một vài tên lính và tay sai đi bắt và giam tù những ai đang ở trong ngôi nhà đó; và khi chúng thấy thầy Anrê thầy giảng đang xếp đồ lễ, chúng bắt lấy thầy và giải về Kẻ Chàm cùng với những đồ lễ đó; và thầy bị giam tại một chỗ, một ngôi nhà suốt một ngày, với cái gông trên lưng. Và từ đó thầy bị giải đi đến nơi hành quyết; tất cả những điều đó nhân chứng đã nghe từ miệng của những người đã hiện diện ở đó, đó là những người Bồ và những Kitô hữu đang có mặt tại đó. Và anh cũng có nghe rằng một Anrê khác, một cụ già, cũng đã bị bắt những đã được thả và ân xá.
Câu hỏi thứ ba:
Nhân chứng trả lời rằng có nghe nói rằng đó là một vị quan đến từ Triều đình với mệnh lệnh của nhà vua đã tuyên án tử cho thầy Anrê ở Kẻ Chàm; và cũng vậy, thầy đã nghe nói rằng thầy Anrê đã bằng lòng chấp nhận bản án, và đón nhận cái chết cách can đảm và trong khi đang tuyên xưng đức tin vào Chúa Giêsu Kitô thầy bị đâm thâu bằng những nhát giáo và bị cắt cổ. Và chính nhân chứng sau đó đã nhìn thấy thầy ở Hội An, vào lúc người ta muốn mang thầy đến thành phố này (Macao); và chính bàn tay của nhân chứng đã ướp thi thể thầy Anrê, trên thi thể có hai vết thương ở cạnh sườn trái, và cổ họng bị cắt đứt.
Câu hỏi thứ tư:
Nhân chứng trả lời rằng có nghe nói rằng: Francisco de Azevedo, João de Rezende, Agostinho da Silva, và những người khác đã có gia đình và chánh quán trong thành phố này, cũng như cha Alexandre Rhodes và Horacio Massa đang ở Nam Việt đã là những nhân chứng của cái chết này. Thi thể và máu thầy đã được tiếp nhận với sự mộ mến và trang trọng như của vị thánh tử đạo, và sau đó thi thể được trao lại cho cha Alexandre Rhodes, ngài lại trao cho thuyền trưởng João de Rezende, người này đưa thầy đến thành phố này; và ở đây thầy được tiếp rước long trọng và với lòng mộ mến, và được trao cho cha giám đốc Học viện Dòng Tên.
Câu hỏi thứ năm:
Nhân chứng nghe nói rằng viên quan đó mang theo chỉ dụ của nhà vua xứ này đi bắt và xử tử những người hăng say làm cho người ta theo Kitô giáo, và còn nghe nói rằng chúng đã lấy mất đồ thánh và những hình ảnh thánh mà chúng tìm thấy, và người ta đã thông báo cho cha Alexandre Rhodes không được ở lại Nam Việt nữa, nhưng phải quay trở về Macao, và ngài chỉ được phép đến và đi cùng với những người Bồ.
Câu hỏi thứ sáu:
Nhân chứng trả lời rằng điều hiển nhiên và rõ ràng ai cũng biết rằng thầy Anrê đã bị giết chết vì lý do thầy là Kitô hữu, và vì thầy miệt mài làm cho người ta thành Kitô hữu.
Câu hỏi thứ bảy:
Nhân chứng trả lời rằng điều hiển nhiên và rõ ràng ai cũng biết rằng thầy Anrê có những nhân đức đó, và thầy là một Kitô hữu tốt lành, sùng đạo, nhiệt thành trong việc phụng thờ Thiên Chúa.
Câu hỏi thứ tám:
Nhân chứng trả lời rằng những ai đã chứng kiến cái chết này và những ai biết được cái chết này đều coi thầy là thánh tử đạo thực sự; và chẳng hạn một số người giữ những thánh tích, và qúi trọng chúng, và chính nhân chứng cũng có vài sợi tóc của thầy Anrê tử đạo, và một vài hột của chuỗi mân côi và con dao mà nhân chứng đã dùng để xẻ thi thể vị tử đạo để ướp xác. Và chính nhân chứng biết chắc chắn rằng thi thể của thầy được đặt ở Học viện của thành phố này; và cái đầu thì để lại Nam Việt do cha Alexandre Rhodes giữ. Nhưng nhân chứng không biết cho đến nay Thiên Chúa đã thực hiện phép lạ nào do sự chuyển cầu của thầy chưa. Và nhân chứng không còn nói gì thêm nữa.
Sau khi đọc lại chứng từ từng chữ một, nhân chứng đã tuyên bố rằng chứng từ này được viết ra đúng theo sự thật; và anh không có gì để thêm vào hay cắt bớt, và anh chấp nhận đó là lời chứng của mình và xác nhận điều đó; anh ký tên cùng với Đức Cha Tổng Quyền, và với tôi, Cha Antonio da Silva, thư ký chưởng ấn của toà giám mục và là công chứng viên chính của vụ án này, là người chép lời chứng này. Ký tên Anrê Dias, Manoel Fernandes, tổng quyền. Cha Antonio da Silva.
NHÂN CHỨNG THỨ 11: Lourenco Dias
Nhân chứng 11 Lourenco Dias là người Trung quốc cải đạo “con trai của cha mẹ người Hoa ngoại giáo, anh khai mình ba bảy tuổi,” anh không biết gì khác chỉ trừ việc thầy Anrê đã bị giam tù với cái gông trên lưng, và thầy đã bị hành quyết như mọi người đều biết, và bởi vì nhân chứng là một trong số những người giúp khiêng quan tài trong đó đặt thi thể của thầy đến tận tàu (chô). Sau khi thầy bị giết, xác thầy được chuyển đến Hội An trong một chiếc ghe “lorcha’’, ghe lớn hơn ghe đánh cá — phải chăng là ghe bầu? — “chuyển đến Hội An trong một chiếc thuyền lorcha.” Anh đã ký tên bằng chữ Hán: “anh ký tên theo ký tự tiếng Hoa”. Có lẽ anh là người duy nhất ký tên bằng chữ Nho.
Vào cùng một ngày, một tháng, và một năm, cùng một địa điểm đã được nêu trên, Lourenco Dias đã có mặt, sinh quán thành phố này là nơi anh đã lập gia đình và là chính quán, là nhân chứng được chỉ định bởi thầy Manoel de Figueiredo, và được thư tín viên Antonio Rangel triệu tập, là con trai của cha mẹ người Hoa ngoại giáo, anh khai mình ba bảy tuổi. Cha tổng quyền cho anh thề trên Sách Phúc Âm, anh đặt tay phải trên Sách Phúc Âm và hứa sẽ nói sự thật về những gì anh biết và trả lời những câu hỏi sẽ được đặt ra. Trả lời câu hỏi năm này có xưng tội không và xưng tội mấy lần, anh khai đã xưng tội hai hay ba lần, ở Nam Việt hai lần với cha Alexandre Rhodes, và ở thành phố này xưng trong giáo xứ thánh Laurent, và anh đã lãnh nhận Thánh Thể từ tay của cha hạt trưởng để làm tròn luật rước lễ mùa Phục Sinh. Trả lời câu hỏi có bao giờ anh bị tuyệt thông công khai không, anh trả lời rằng nhờ lòng thương xót của Thiên Chúa, anh chưa bao giờ bị. Với lời cảnh báo phải nói sự thật về những gì anh biết, và sẽ được hỏi, và phải suy xét kỹ vì thề gian là một tội nặng, anh tuyên bố sẽ nói sự thật theo như những gì anh biết và anh hoàn toàn ý thức về tính nghiêm trọng của tội thề gian.
Câu hỏi thứ nhất:
Nhân chứng trả lời rằng đã nghe quần chúng nói rằng thầy Anrê là Kitô hữu, và thầy thường đi về cùng cha Alexandre Rhodes, và rằng thầy đã bị bắt ở Hội An và sau đó bị hành quyết ở Kẻ Chàm.
Câu hỏi thứ hai:
Nhân chứng trả lời rằng về chuyện này anh không biết gì khác chỉ trừ việc thầy Anrê đã bị giam tù với cái gông trên lưng, và thầy đã bị hành quyết như mọi người đều biết, và bởi vì nhân chứng là một trong số những người giúp khiêng quan tài trong đó đặt thi thể của thầy đến tận thuyền.
Câu hỏi thứ ba:
Nhân chứng trả lời rằng đã nghe từ miệng của những người Bồ và những Kitô hữu đã có mặt vào dịp đó tại Nam Việt nói rằng quan toàn quyền xứ đó đã ra lệnh giết chết thầy Anrê ở Kẻ Chàm vì lý do thầy là Kitô hữu, và thầy bị đâm những nhát giáo và bị cắt cổ họng.
Câu hỏi thứ tư:
Nhân chứng trả lời rằng một số người Bồ, cũng như một số Kitô hữu khác đã làm chứng về cái chết này; nhưng nhân chứng lại không biết tên họ; tuy nhiên nhân chứng có biết rằng thi thể của thầy được chuyển đến Hội An trong một chiếc thuyền tam bản và sau đó thì chuyển đến thành này. Và nhân chứng không biết gì khác liên quan đến mục này. Nhưng rõ ràng hiển nhiên ai cũng biết rằng thi thể của thầy đang ở Học viện của Dòng Tên.
Câu hỏi thứ năm:
Nhân chứng trả lời rằng về điểm này anh chỉ biết rằng thái sư của xứ này và toà đã đưa ra mệnh lệnh xử tử thầy vì thầy là người Kitô hữu, theo như nhân chứng đã nghe những Kitô hữu có mặt ở đó nói công khai; đồng thời cha Alexandre Rhodes phải đi khỏi Nam Việt, (quay về Macao), và không được ở lại đấy nữa. Điều đó rõ ràng và mọi người ai cũng biết.
Câu hỏi thứ sáu:
Nhân chứng trả lời là có nghe nói là vì thầy là Kitô hữu chứ không phải vì một tội ác nào khác.
Câu hỏi thứ bảy:
Nhân chứng trả lời rằng anh có nghe nói thầy Anrê giúp lễ cho cha Alexandre Rhodes; và nhân chứng không biết gì khác liên quan đến mục này.
Câu hỏi thứ tám:
Nhân chứng trả lời rằng mọi người ai cũng biết rằng thầy Anrê là một vị tử đạo, và thầy được đối xử như là vị tử đạo; và thi thể của thầy đang ở trong Học viện thánh Phaolô của Dòng Tên; và nhân chứng không biết gì hơn về mục này. Và không nói gì nữa.
Và khi tờ chứng từ được đọc lại từng chữ một, thì nhân chứng tuyên bố rằng chứng từ này được viết theo đúng sự thật, và anh không có gì để thêm vào hay bớt ra, và anh nhận đó là lời khai của mình và xác nhận điều đó; anh ký tên theo ký tự tiếng Hoa, cùng với cha tổng quyền, và với tôi, cha Antonio da Silva, thư ký chưởng ấn của toà giám mục và là công chứng viên chính của vụ án này, là người đã ghi chứng từ này. Chữ ký của Lourenco Dias, nhân chứng. Manoel Fernandes, tổng quyền. Cha Antônio da Silva.